"Ecologisch materiaal bestaat niet, wel ecologisch gebruik"

De EU geeft vol gas met haar 'Plastic Strategy' waarbij single use plastics verboden zijn. Karine van Doorsselaer maakt zich er grote zorgen over. Net als de afkeer van consumenten van plastic. "De single use producten worden nu massaal aangeboden in de vorm van papieren versies meestal gecoat met plastic. Het verbod op wegwerp plastic producten versterkt tevens de perceptie van de consument dat plastic een slecht materiaal is en papier en karton milieuvriendelijk. Niets is minder waar. Plastic heeft bijzonder goede eigenschappen als verpakkingsmateriaal. Het is het wegwerpgedrag van de mens die het kwaad veroorzaakt. Van Doorsselaer pleit daarom voor 'wegwerpvrij' in plaats van 'plasticvrij'. Dat schreeuwt natuurlijk om nadere uitleg en we stelden haar een flink pak vragen. Kan je het probleem eens nader schetsen? "De hallucinante beelden van de plastic soup zijn bij meerderen op het netvlies gebrand. De drijvende eilanden van plastic rommel in onze zeeën en oceanen zijn het gevolg van de geglobaliseerde wegwerpmaatschappij, exponentieel gegroeid sinds Wereldoorlog II. De plastics hebben heel bijzondere eigenschappen (licht, chemisch bestendig, nagenoeg onbreekbaar, lange levensduur,...) én ze zijn heel goedkoop, waardoor deze materialen perfect passen in de wegwerpeconomie. Het wereldwijd ontbreken van doeltreffende afvalverwerking, het verschepen van het Europees plastic afval naar het oosten waar het deels in zee terecht komt én het onverantwoord gedrag van de consument zijn de redenen van het plastic afval in zee en in de natuur. Het verdienmodel van de lineaire economie om goedkope plastic producten op de markt te brengen in plaats van degelijke, robuuste en herbruikbare producten, eist zijn tol. Niet alleen voor de natuur maar ook voor de menselijke gezondheid. De plastics die in het milieu terechtkomen, breken af tot micro-plastics en komen via de voedselketen op ons bord terecht. Wetenschappelijk onderzoek naar de gevolgen van micro-plastic in ons lichaam staat nog maar in de kinderschoentjes, maar gezond is het ongetwijfeld niet." De EU grijpt daar dan ook resoluut op in? "Als antwoord op deze ernstige plasticverontreiniging heeft de EU de 'Plastic strategy' uitgewerkt welke resulteert in diverse wetten. Zo heeft de Europese regelgeving in verscheidene lidstaten al geleid tot een aanzienlijke vermindering van het gebruik van plastic zakken. Wat betreft de wet op het verbod op 'single use plastics' hadden de lidstaten tot uiterlijk 3 juli 2021 de tijd om het verbod op wegwerpplastic nationaal in te voeren. In heel Europa is er nu dus een verbod op rietjes, vorken, lepels, borden, ballonstokjes, watten- en roerstaafjes van plastic." Maar is het ook een kwestie van onjuiste beeldvorming? "Naast de regelgeving zijn er tal van 'plastic haatcampagnes', waardoor consumenten de perceptie krijgen dat plastic een ecologisch onverantwoord materiaal is. Acties, zoals 'Mei plasticvrij' promoten het gebruik van papier, karton, bamboe en dergelijke, zonder stil te staan bij de gevolgen van deze materiaalomschakeling. Onder druk van de consument stappen bedrijven massaal over om plastic verpakkingen te vervangen door papieren en kartonnen varianten." Wat is er mis met een poging tot vervanging door papier en karton? "Als alternatief voor de plastic rietjes, oorstokjes, wegwerpdrinkbekers, zakjes, verpakkingen, worden nu massaal papieren versies aangeboden. Papier wordt geproduceerd uit een natuurlijke grondstof, hout, en heeft de perceptie beter te zijn voor het milieu. Maar is dit zo? Het ecologisch verantwoord gebruik van materialen is meer dan het inzetten van hernieuwbare grondstoffen. Voor de diverse stappen in de levenscyclus van producten uit plastic versus papier en karton neem ik u graag mee om met een kritische blik de milieu voor- en nadelen te kaderen. Op internet zijn tal van LCA-studies beschikbaar die trachten antwoord te geven op de vraag is 'Wat is met meest ecologisch: papier of plastic?' Volgens de ene studie is dit papier volgens de ander studie is dit plastic. De LCA-resultaten zijn namelijk afhankelijk van de datakwaliteit, het vooropgestelde scenario, de diverse aannames, het tijdsframe, de geografische plaats en kunnen dus gestuurd worden door belanghebbenden. Bij deze dus de waarschuwing om de resultaten van LCA-studies met argusogen te bekijken. Het evalueren van de milieu-impact is trouwens nooit zwart-wit. Geen enkele oplossing is op alle vlak de meest ecologische. Bij het implementeren van ecodesign in het ontwerpproces streeft men naar het optimale compromis tussen alle eisen gesteld aan het product en de minimale milieu-impact op basis van de ecodesign vuistregels. De vraag die zich stelt is: 'Past het product in de circulaire economie met minimale milieu-impact over de volledige levenscyclus én rekening houdende met opportuniteiten van de diverse evoluties? Bijvoorbeeld transitie naar hernieuwbare energie en dgitalisering?" Wat is dan het nadeel van papier en karton? "De grondstof voor papier en karton is voornamelijk hout: circa 11 procent van het wereldwijd geoogste hout wordt direct door de papierindustrie gebruikt. In 2020 is er in totaal 25,8 miljoen hectare aan bos gekapt, blijkt uit cijfers van Global Forest Watch, evenveel als de gehele oppervlakte van het Verenigd Koninkrijk. Sinds de toenemende e-commerce en de invoering van het verbod op single use plastic verpakkingen is dit cijfer enorm toegenomen wat resulteert in enorme prijsstijging; bijvoorbeeld van januari tot september 2021 steeg de prijs van pulp met ongeveer 50 procent (Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (Destatis). Bij voorkeur komt dit hout uit duurzame beheerde bossen, waarbij na het kappen van de bomen nieuwe boompjes geplant worden. Dit klinkt uiteraard heel duurzaam, maar het spreekt voor zich dat de aanplantingen met kleine jonge boompjes veel minder CO? opnemen dan de omvangrijke gekapte bomen. De bosdensiteit is namelijk gerelateerd met de CO?-opname. Het duurt ongeveer 40 jaar tegen dat de jonge aangeplante boom evenveel CO? opneemt als de gekapte boom. Massaal kappen van FSC-hout als vervanging van plastic leidt dus tot vermindering van de CO?-opname en draagt bij tot de verdere opwarming van de aarde. Trouwens, stel dat inderdaad alle plastic wegwerpproducten zouden vervangen worden door papier en karton, dan zal het aanbod duurzaam gekapt hout de vraag niet kunnen volgen. Met dramatische ontbossing als gevolg. Andere biomassa dringt zich op bij de productie van papier, bijvoorbeeld lokaal bermmaaisel. Graspapier wordt aangeboden op de markt, maar experts stellen vast dat deze papiersoort het recyclageproces verstoort. Papier op basis van rijstafval, eucalyptus of andere biomassa afkomstig van de andere kant van de wereld, is geen optie. Dit aangezien de milieu-impact van het transport en de aanleg van specifieke plantages wat leidt tot verlies aan biodiversiteit in analogie met de palmolie- en soja-industrie." Dus de milieu-impact gaat veel verder dan de hernieuwbaarheid van het materiaal? "De hernieuwbaarheid van de grondstof is een belangrijk gegeven, maar is slechts één aspect in de totale milieu-impact. De blinde vlek bij de doorsneeconsument bij de beoordeling van materialen is de milieu-impact die gepaard gaat bij het omzetten van de grondstoffen naar materialen, de impact op transport en of de producten gerecycleerd zullen worden na gebruik. De papierpulp bestaat uit (hout)vezels en water waaraan tal van hulpstoffen toegevoegd worden onder andere TiO? én ook plastics, om de gewenste eigenschappen te bekomen. De pulpindustrie is de grootste industriële waterverbruiker van het Westen. De productie van papier vraagt tevens veel energie, zorgt voor veel CO?-emissies en leidt tot lucht- en waterverontreiniging." (meer info: www.theworldcounts.com/challenges/consumption/other-products/environmental-impact-of-paper/story en www.weforum.org/agenda/2022/03/are-we-replacing-plastic-with-more-energy-intensive-alternatives)." Wat is de milieu-impact tijdens de gebruiksfase van de verpakkingen op basis van de verschillende materialen?"Het doel van verpakkingen is het optimaal beschermen van het verpakte product doorheen de distributieketen. Plastic heeft daarbij het grote voordeel dat het bijzonder goede mechanische en barrière-eigenschappen heeft waardoor zeer lichte verpakkingen kunnen geproduceerd worden. Papier is heel scheur- en kreukgevoelig en niet bestand tegen water. Hierdoor moet meer karton gebruikt worden én worden deze verpakkingen gecoat met een laagje plastic. Deze aanpak leidt tot zwaardere verpakkingen die meer CO?-uitstoot geven tijdens transport. Het is te betreuren dat de Europese commissie geen verbod heeft ingesteld op het gebruik van met plastic gecoat papier. De wetgeving is beperkt tot het verplicht aanbrengen van het logo 'Dit product bevat plastic'. Verpakkingen op basis van papier zullen leiden tot zwerfvuil want de consument heeft de perceptie dat papier afbreekt. Het aanwezige logo zal dit niet voorkomen, want wie leest de logo's én houdt er rekening mee?" Wat er in de afvalfase met de verpakking gebeurt is natuurlijk ook van belang? "In de transitie naar het model van de circulaire economie is het streven naar optimaal sluiten van de kringlopen cruciaal. De diverse scenario's voor plastic en papieren verpakkingen worden door de ecologische bril kritisch bekeken." Wat dat betreft heeft papier natuurlijk 'goede papieren'... "Papier wordt sinds jaar en dag georganiseerd ingezameld en de meeste consumenten hebben wel een mand voor oud papier. Opdat het papier kwaliteitsvol kan gerecycleerd worden moet het uiteraard zuiver zijn, vrij van schadelijke inkten én niet gemengd met plastic. Dit laatste is nu precies een groot knelpunt wanneer voor producten zoals drinkbekers en verpakkingen plastic vervangen wordt door papier en karton. De weerstand tegen vocht en de barrière-eigenschappen van papier zijn uiteraard inferieur vergeleken met deze van plastic. Bijgevolg wordt het papier gecoat met een laagje plastic. Er ontstaat een multilayer en deze mix is niet recycleerbaar. Deze producten horen niet thuis bij het oud papier maar bij het restafval en worden dus verbrand. Van circulariteit is dus geen sprake. Sommige bedrijven promoten echter dergelijke verpakkingen en vragen aan de consument om het laagje plastic te verwijderen en het karton bij het oud papier te sorteren. De vraag is hoeveel procent van de consumenten dit daadwerkelijk zal doen. Voor het sluiten van de kringlopen kan men beter zo veel mogelijk verantwoordelijkheid van de consument wegnemen teneinde verontreinigde afvalstromen te vermijden door verkeerd sorteergedrag." Kan zuiver papier wel eindeloos worden gerecycleerd? "Het recycleren van papier kan niet eindeloos verlopen. Door het mechanische proces verkorten de cellulose vezels waardoor kwaliteitsverlies optreedt. Geschat wordt dat papier een zevental keer kan gerecycleerd worden. Bij de papierproductie maakt men steeds gebruik van een mix van oud papier en verse vezels." Hoe zit het met plastic in de afvalfase? "De recyclage van plastics heeft de laatste jaren een boost gekregen enerzijds door het uitbreiden van de inzamelscenario's zoals de nieuwe PMD-zak en het optimaliseren van de sorteer- en recyclagebedrijven. De plastics worden momenteel voornamelijk op een mechanische manier gerecycleerd, waarbij de producten versnipperd, gewassen, gescheiden en terug gesmolten worden tot nieuwe producten." Kan dat wel oneindig herhaald worden? "Door de afbraak van de moleculen is ook dit proces niet oneindig. Het aantal keer dat plastics kunnen hersmolten worden, is van dezelfde grootteorde als bij de papiervezels, een zevental keer. De voorwaarde opdat plastics kwaliteitsvol kunnen gerecycleerd worden is evenals bij papier, de zuiverheid van het materiaal. De talrijk aanwezige additieven, inkten en lijmen in plastics en het bestaan van multilayers leiden tot recyclaat van lage kwaliteit. Deze ongewenste chemische substanties houden zelfs milieu- en gezondheidsrisico's in bij het gebruik van producten gemaakt uit gerecycleerd plastic. De strategie om 'recycled content' te promoten in verpakkingsmateriaal mag niet lichtzinnig doorgevoerd worden. Het hanteren van het voorzorgsprincipe is meer dan ooit aan de orde en men moet te allen tijde kunnen garanderen dat het recyclaat geen schadelijke stoffen bevat. In de circulaire economie is het de intentie om de materiaalstromen meermaals te recycleren. Accumulatie van de cocktail aan afbraakproducten, additieven, compatibilizers,... in plastic recyclaat moet vermeden en bewaakt worden." Kan dat met chemische recyclage worden voorkomen? "Naast mechanisch recycleren kunnen de plastics ook op een chemische manier gerecycleerd worden, waarbij de plastics kunnen omgezet worden tot onder andere de basismoleculen die vervolgens terug ingezet worden bij het polymerisatieproces. Deze manier om de materiaalkringloop te sluiten kent momenteel een ware boost en resulteert in plastics op basis van gerecycleerde feedstock die dezelfde kwaliteit hebben als virgin plastics." Maar is chemisch recycleren niet heel duur en energie-intensief? "Er zijn diverse technologieën in volle ontwikkeling om de kunststoffen op een chemische manier te recycleren. Solvolyse (oplossen van bijvoorbeeld PS), depolymerisatie (nu reeds succesvol voor PET), pyrolyse (bijvoorbeeld PE en PP kraken tot nafta dat de basis is van verschillende chemische processen) en vergassen (bij een temperatuur van meer dan 1.100 °C wordt de kunststof omgezet tot een mengsel van koolmonoxide (CO) en waterstof (H?). Dit syngas wordt in de chemische industrie als bouwsteen gebruikt). Elke technologie heeft uiteraard een andere milieu-impact. We mogen ons echter niet blindstaren op de milieu-impact van de technologie maar moeten focussen op het eindresultaat. De processen resulteren in zuivere bouwstenen die terug ingezet kunnen worden in de chemische industrie en er worden grondstoffen uitgespaard. De milieu-impact van chemisch recycleren moet afgewogen worden tegenover de processen waarbij aardolie omgezet worden naar virgin plastics. Deze processen zijn inderdaad nog duur omdat ze in opstartfase zitten. Alles draait om volume en mijn vertrouwen is groot dat het chemisch recycleren in de nabije toekomst een volwaardige plaats krijgt in de circulaire economie. Voorwaarde is echter ook hier weer het aanbieden van zuivere materiaalafvalstromen. Het implementeren van de ecodesign-vuistregels in het ontwerpproces is dan ook meer dan ooit noodzakelijk om de materiaalkringloop efficiënt te kunnen sluiten." Het sluiten van de materiaalkringloop bij plastics is dus veel efficiënter dan bij papier? "Inderdaad. In de ideale wereld waarbij de afvalstromen gecoördineerd ingezameld en verwerkt worden tot hoogwaardig recyclaat, biedt het chemisch recycleren van plastics meer opportuniteiten dan het recycleren van papier. Jammer genoeg zijn er veel lekstromen wereldwijd door het ontbreken van inzamel- en recyclagefaciliteiten en onverantwoord gedrag van de burger, waardoor veel afval alsnog in de natuur belandt. Wegwerpgedrag dat ook gestimuleerd wordt door de 'greenwash'-producten, bestaande uit plastic gecoat papier." Al met al bent u tegen blind vervangen van plastic door papier? "Een kritische objectieve kijk op de levenscyclus van producten van plastic versus papier geeft aan dat papier op diverse criteria de grootste milieu-impact heeft. Dé oplossing in het voorkomen van de plastic soup is niet het vervangen van plastic door een biomateriaal voor de wegwerpproducten, maar door het inzetten van herbruikbare producten, waarde creatie van producten én het organiseren van doeltreffende afvalinzameling. De wegwerpmentaliteit is gekoppeld aan de waardeperceptie van producten." Een voordeel van kunststof is natuurlijk ook nog dat het zo goedkoop is... "Plastics worden momenteel voor 99 procent geproduceerd uit destillatieproducten van fossiele brandstoffen. Slechts 1 procent van de wereldwijde kunststofproductie is biobased. Het is mooi meegenomen voor de olieraffinaderijen om van reststromen materialen te maken. Dit is de reden waarom kunststoffen zo goedkoop zijn. Zolang de wereldwijde economie draait op fossiele grondstoffen zal het economisch uitermate rendabel blijven om plastics te produceren en gebruiken." Maar de goedkoopte van plastic is misschien wel deel van het imagoprobleem? "Als producten weinig tot niets kosten is dit een uitnodiging voor de consument om deze éénmalig te gebruiken en weg te gooien. De gebruiker getroost zich de moeite om de producten te reinigen, te onderhouden, terug te brengen naar de shop. In de transitie naar de circulaire economie is een verantwoordelijkheid weggelegd voor industrie, overheid, financiële instellingen én de consument. We kunnen echter niet van de consument verwachten hij/zij alles zelf uitzoekt." Welke route zouden we dan wel moeten volgen? "De uitdaging is om op systeemniveau oplossingen uit te werken met alle stakeholders in de waardeketen en zo de consument eerlijke en efficiënte producten en diensten aan te bieden. Een mooi voorbeeld is het concept Cupclub in de UK waarbij herbruikbare bekers als een service aangeboden worden. De consumenten worden beloond om de bekers terug te brengen én dankzij de digitale mogelijkheden kunnen bekers en deksels getraceerd worden om lekken op te sporen. Een afgeleid concept in een aantal Belgische steden is de 'Billie Cup' en 'Quppa)'. Door het invoeren van statiegeld op de herbruikbare koffiebeker hoopt men een herbruikbare oplossingen bieden voor de bergen afval dat ontstaat door de take away aankopen." Wat zou u tot slot willen zeggen? "De kritische objectieve vergelijking tussen plastic versus papieren/kartonnen wegwerpproducten toont duidelijk aan dat men zich niet mag laten verleiden om beslissingen te nemen gebaseerd puur op perceptie. Levenscyclus-denken en de vraag stellen 'past het product in de circulaire economie?' is de correcte aanpak bij het ontwerpen van verpakkingen en producten in het algemeen. De uitdaging in de transitie naar een duurzame en circulaire economie is niet het inzetten van een ander materiaal voor een bestaand product, maar het volledige systeem in rekening brengen en opportuniteiten zoeken in nieuwe businessmodellen en in de evolutie van de digitalisatie."