Het boek, voorwerp van het jaar

"Een van de weinige positieve berichten is dat het boek zich als een echt cultureel toevluchtsoord aandient: meer dan ooit is het boek een essentieel product." Als er in dit lockdownjaar (2020) dan toch al goede berichten te rapen zijn, dan moeten we die bij het boek gaan zoeken. Die boodschap onderstreepte Charlotte Gallimard, PDG van Casterman, in een brief die naar alle Franse boekhandels verstuurd werd toen die verplicht de deuren sloten, net als de andere 'niet-essentiële' handelszaken. Voor de tweede keer dit jaar moesten meer dan 3.300 verkooppunten dicht. Dan verwacht je niet alleen ijzingwekkende omzetcijfers, maar ook dat die stilstand wel eens dodelijk zou kunnen zijn voor de boekensector die het voordien al moeilijk had. Dat strookt echter niet met de werkelijkheid. Hoewel de pandemie iedereen en alles getroffen heeft, zouden we Caesar kunnen parafraseren en zeggen dat van alle Gallische cultuurdragers, de boeken de dapperste zijn. De sector heeft inderdaad beter dan andere sectoren het hoofd boven water kunnen houden. Of alvast toch enkele spelers. "Als je me eind oktober gebeld had, zou ik zelfs heel positief geklonken hebben: op dat moment hadden we al het effect van de sluiting van de boekhandels in maart goedgemaakt," vertelt Benoît Pollet, algemeen directeur van Dargaud, de belangrijke stripafdeling van het Franse Média-Participations. "Dankzij de online verkoop die de sluiting iets gecompenseerd had, en de massale terugkeer van het publiek, gefrustreerd als het was omdat het tijdens de lockdown niets had kunnen kopen, kenden we een sterke heropleving. Maar nu zijn de Franse boekhandels opnieuw dicht. Zelfs de grootwarenhuizen mogen geen boeken meer verkopen. En dat op het slechtst denkbare moment: de twee laatste maanden van het jaar tellen dubbel. We beleven dus een erg moeilijke periode, maar misschien minder erg dan in maart." Sinds de eerste lockdown zijn er immers heel wat zaken veranderd. In de eerste plaats heeft alleen Frankrijk beslist om de boekhandels te sluiten, in tegenstelling tot België, Zwitserland en Canada (die samen toch goed zijn voor bijna 15% van de totale Franse boekenmarkt). Daarnaast lijken de boekhandels zich ook beter aan de situatie aangepast te hebben: van maart tot mei boden slechts 400 Franse boekhandels een 'click and collect' dienstverlening aan; vandaag zijn dat er meer dan 1.400 en combineren ze online bestellingen met afhaalmogelijkheden in de winkel. Een initiatief dat meer weerklank lijkt te vinden dan vergelijkbare diensten door andere handelaars. Dat blijkt alvast uit de ongeziene steun die de boekhandelaars overal te beurt valt en uit de terugkeer van het boek als een vaste waarde in deze tijden van verplichte cocooning. Misschien doet die situatie de mensen ook nog beseffen dat online niet alles kan vervangen. Deze haast darwinistische aanpassing aan de situatie blijft echter niet zonder gevolgen. Niemand twijfelt eraan dat het aantal titels zal verminderen - "ons uitgeefprogramma is met 20% ingekrompen en die 20% zullen in 2021 niet zomaar terug opgepikt worden". De crisis zal wellicht ook een effect hebben op de kwaliteit van de titels: "Het ligt voor de hand dat deze 'click and collect' golf, vooral tijdens de feestperiode waarin het boek vooral toch als geschenk wordt gekocht, in de eerste plaats ten goede komt aan al bekende titels". Anders gezegd aan de bestsellers die al erg goed verkochten en die het wellicht nog beter zullen doen ... Dat gaat dan ten koste van debuten of van boeken die uitdrukkelijk de steun, het advies en het werk van een boekhandelaar kunnen gebruiken. Een blik op de uitgeefprogramma's op het einde van 2020 bevestigt de trend: er is alleen maar ruimte voor de 'groten'. Zoals elders werd ook in Vlaanderen de boekenverkoop tijdens de eerste lockdown zwaar getroffen door de sluiting van de winkels. Over 2020 boekt de Vlaamse boekenmarkt een omzetdaling met 10%, aldus Vé Bobelyn, voorzitter van de Groep Algemene Uitgevers (GAU). "Voor een markt die het al moeilijk had, is dat een niet onbelangrijk verlies, in november en december verbeterde de situatie echter weer." Vé verklaart die heropleving van de verkoop door de digitale 'Boekenmarathon' die in november laatstleden de Boekenbeurs verving, door de lokale aankopen en ook door het feit dat de boekhandels open mochten blijven. De online verkoop deed het in 2020 bijzonder goed, met een groei van meer dan 50%. Vooral bekende titels en auteurs deden hun voordeel met de online verkoop. En hoewel de boekhandel nog altijd het grootste verkoopkanaal blijft, is de positie ervan toch verzwakt. Maar een aankoop op internet is niet hetzelfde als een aankoop in een boekhandel. "In de boekhandel hebben de mensen de neiging om meer te kopen dan op het internet, de beleving in een boekhandel is immers stimule- render. Het is goed dat de mensen online kopen, maar dat kan ook leiden tot een inkrimping van de markt en in het nadeel spelen van minder bekende auteurs of debutanten die minder in de schijnwerpers geplaatst worden. De boekhandels zijn voor de uitgevers erg belangrijk, onder andere ook om auteurs te laten ontdekken," zegt Vé Bovelyn. Het lijkt erop dat de minder bekende auteurs zwaarder getroffen werden door de coronacrisis, ook al omdat ze het zonder boekenbeurs moesten stellen. Ze lijden eronder dat het contact met hun publiek beperkt wordt. De daling van de verkoop en de annulering van de Boekenbeurs in Antwerpen (de voorbije herfst) vormden een dubbele klap voor het boek in Vlaanderen. Boek.be, de organisator van de Boekenbeurs, had het financieel moeilijk en is maar nipt aan een failliet ontsnapt. De organisatie heeft zich echter kunnen herpakken, dankzij een alternatieve, digitale formule in samenwerking met de VRT. De Antwerpse Boekenbeurs is een belangrijk evenement voor de promotie van minder bekende auteurs en boeken in Vlaanderen en stimuleert de verkoop tijdens de feestdagen. In 2019 trok de Boekenbeurs in Antwerpen niet minder dan 120.000 bezoekers naar Antwerp Expo. Daar konden ze niet alleen het Vlaamse en internationale literaire aanbod ontdekken, maar ook hun lievelingsauteurs ontmoeten. De digitale editie van 2020 was goed voor 70.000 unieke bezoekers. Voor 2021 is de Boekenbeurs nog op zoek naar de goede formule: de Antwerpse Boekenbeurs wordt ofwel in haar digitale versie gehouden (zoals in 2020) ofwel in een gecombineerde digitale/fysieke formule.