Verantwoord verpakken vereist innovatie

Het leek bijna alsof de 16-jarige Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg eind februari niet alleen het Europees Parlement bezocht en meeliep in de Brusselse protestmars van klimaatspijbelaars, maar ook even de 'Packaging Conference' aandeed om er persoonlijk het milieuthema bovenaan het affiche te plaatsen. Die bijeenkomst, georganiseerd door de grafische koepelorganisatie Intergraf samen met flexo-brancheorganisatie FTA Europe en de marktonderzoekers van Smithers Pira, beloofde een breed sprekersprogramma. Maar niemand kon uiteindelijk om de gespannen verhouding tussen duurzaamheid en plastic in de verpakkingsindustrie heen. "Ben je bereid en in staat je manier van denken en je strategie te veranderen?". Dat is volgens Smithers Pira dan ook een van de cruciale vragen die elke speler in de verpakkingsmarkt zich moet stellen.Met een jaarlijkse groei van zo'n 2 procent zal de Europese markt voor bedrukte verpakkingen en labels in 2022 een waarde van 86,5 miljard euro vertegenwoordigen (2017: 77,4 miljard), blijkt uit de marktanalyse van Smithers Pira. Er treden in die tijd geen grote verschuivingen op binnen de categorieën: verpakkingen van golfkarton en massiefkarton blijven met ruim 30 procent het grootste marktsegment, gevolgd door vouwkarton (ruim 16 procent), flexibele verpakkingen (bijna 23 procent) en labels (bijna 11 procent). Er wordt wel een verandering in de toegepaste druktechnieken voorzien. Flexodruk blijf weliswaar dominant maar ziet haar marktaandeel teruglopen van zo'n 56 procent naar nog ruim 53 procent, terwijl digitale druktechnieken van 1,6 procent in 2017 groeien naar 5 procent van de totale marktwaarde in 2022.Die toename van digitaal gedrukte verpakkingen - met jaarlijks zo'n 27 procent in waarde en bijna 39 procent in volume - zal vooral plaatsvinden in het golfkarton-segment. Dat is te danken aan de komst van nieuwe digitale druktechnologie (in het bijzonder inkjet), en aan de groei van e-commerce waardoor steeds meer verzendverpakkingen nodig zijn. Tegelijkertijd blijkt uit het onderzoek dat juist de momenteel grootste markt voor digitale persen, namelijk die van labels, onder druk komt te staan door nieuwe toepassingen van bedrukt karton, hard plastic en metaal en de opkomst van flexibele verpakkingen.Aan interessant en veelbelovend cijfermateriaal dus geen gebrek in Brussel, maar de meeste aandacht gaat toch met name naar de andere trends die de marktonderzoekers ook signaleerden. Bijvoorbeeld de trend richting een circulaire economie en daarmee gepaard gaande Europese wet- en regelgeving. Of de innovatie-trends richting cradle-to-cradle, lichtgewichtverpakkingen, bio-composteerbaar plastic, of de vervanging van plastic door papier. Die laatste beweging werd van harte ondersteund door Intergraf-voorzitter Cees Verweij, toen hij een sceptische conferentiebezoeker - "Waar moet al dat benodigde papier dan vandaan komen, hoeveel bossen moeten daar voor worden omgehakt?" - graag wees op de herbruikbaarheid van papiervezels en het duurzame bosbeheer door de papierindustrie.Het zijn trends die voor een belangrijk deel worden bepaald door de veranderend consumentengedrag. Bovendien verhoogt de politiek de druk. Ania Krolak (Smithers Pira) noemt het voorbeeld van IJsland, waar per 2025 alle plastic uit de supermarkten wordt verbannen: "Hoe gaan we dat voor elkaar krijgen? Dat is een enorme uitdaging." In een bevlogen betoog gaf Kestutis Sadauskas, directeur Circulaire Economie en Groene Groei van de Europese Commissie, vervolgens uitleg over de ambitieuze doelstellingen en Europese wettelijke maatregelen. Die hebben, eenvoudig gesteld, allemaal tot doel om ook in de toekomst op een prettige manier te kunnen leven, binnen de grenzen die onze planeet nu eenmaal stelt aan bijvoorbeeld de hoeveelheid klimaatverandering, vervuiling en uitputting van grondstoffen.Hij wijst erop dat er ook wel degelijk voortuitgang wordt geboekt: het 'Circular Economy Action Plan 2015' is inmiddels voor 95 procent gedaan en daarmee is het tijd om de lat weer hoger te leggen. Het recycleren van huishoudelijk afval, bijvoorbeeld, lag in 2015 op 45 procent, dat zal volgend jaar 50 procent belopen, maar voor 2035 is de doelstelling opgetrokken naar 65 procent. Tegelijkertijd moet de hoeveelheid afval die op vuilnisstortplaatsen belandt, terug worden gedrongen van 25 procent in 2015 naar 10 procent in 2035.Verpakkingen spelen bij deze doelstellingen een belangrijke rol. De recyclage ervan moet beter: plastic moet van 22,5 procent in 2008 naar 55 procent in 2030, papier moet van 60 naar uiteindelijk 85 procent. Tegelijkertijd worden verpakkingsproducenten geconfronteerd met nieuwe 'extended producer responsibility' (EPR) vereisten, die voor deze sector eind volgend jaar aan herziening toe zijn.Sadauskas' 'Plastic Strategy' heeft als doelstelling dat tegen 2030 alle plastic verpakkingen herbruikbaar of recycleerbaar zijn. Sinds 2018 is er de 'Strategic Research Innovation Agenda for Plastics', die beoogt investeringen en innovaties richting circulaire oplossingen te stimuleren. Maar hij weet: "We kunnen deze problematiek niet 'top down' aanpakken. De industrie moet meedoen, want ze speelt een cruciale rol in het slagen van de plannen." Daarom is Sadauskas blij met de Europese 'pledge'-campagne, waarbij bedrijven zich committeren aan de doelstelling om tegen 2025 liefst 10 miljoen ton aan gerecycleerd plastic te hergebruiken in nieuwe producten. "Ik ben benieuwd hoe ver verschillende industrieën bereid zijn te gaan."Speciale aandacht is er in de plannen en maatregelen nog voor eenmalig te gebruiken plastic, zoals bestek en borden. Dat wordt al op korte termijn volledig verboden: "Daar vindt een enorme verspilling plaats en dat zorgt voor grote economische schade. We hebben een top-10 opgesteld van meest weggegooide plastic voorwerpen en daarbij zetten we in op het voorkomen van afval. Op basis van de beschikbaarheid en betaalbaarheid van bruikbare alternatieven, gaan we dit soort producten uitbannen." Op de vraag vanuit Intergraf om een duidelijker definitie van 'eenmalig plastic' antwoordt Sadauskas dat er wel degelijk al zo'n omschrijving bestaat: "Dus een 'papieren bekertje met een plastic coating' valt wat ons betreft ook onder 'eenmalig plastic'." Later op de middag zou een van de sprekers, Peter Ragaer (professor aan de Universiteit van Gent), dit verbod juist betreuren omdat volgens hem al dat eenmalige plastic juist een prima grondstof voor zinvol hergebruik vormt, als er maar voor een betere inzameling en recyclage zou worden gezorgd.Sadauskas lijkt zich daar toch enigszins bij aan te sluiten door te verklaren plastic wel degelijk 'een fantastisch materiaal' te vinden: "Het probleem is het verkeerde gebruik ervan. Plastic wordt veel te makkelijk weggegooid. We zouden er de werkelijke waarde van moeten zien, en het telkens terug moeten stoppen in de keten. Ons beleid is er niet op gericht papier boven plastic te verkiezen, of glas boven metaal. Elk materiaal heeft zijn voor- en nadelen. Door nieuwe standaarden te zetten kan de EU het voortouw nemen en wereldwijd nieuwe markten en kansen creeren."Vormen composteerbare verpakking mogelijk een goed alternatief? Sadauskas waarschuwt dat dit soort aanduidingen helaas vaak misbruikt worden als permissie voor onbekommerd weggooigedrag. Ook Mark Shaw van de Britse producent van flexibele verpakkingen Parkside Flexibles geeft er - met gedegen kennis van zaken - een eerlijk antwoord op: "Composteerbaar is niet dé oplossing. Het is nog altijd beter te recycleren." Desalniettemin zet het bedrijf wel degelijk zwaar, en met succes, in op de ontwikkeling van composteerbare verpakkingen voor bijvoorbeeld koffie en thee, ontbijtmuesli, snack-repen en chips. Die verpakkingen, zo blijkt uit testen, worden binnen 26 weken volledig afgebroken bij kamertemperatuur. Er werden ook testen gedaan om te zien wat er gebeurt in zeewater, al benadrukt Shaw onmiddellijk dat de verpakkingen daar in de eerste plaats natuurlijk nooit in terecht zouden moeten komen: "Maar toch: binnen 36 weken zijn ze nagenoeg helemaal verdwenen."Peter Ragaert, professor 'packaging technology' in Gent, beweegt zich met het project 'Pack-4Food' op het snijvlak tussen onderzoek en de industrie. Het project concentreert zich op de functionaliteit, het gemak en de duurzaamheid van voedselverpakkingen en beoogt de innovatie op dat gebied aan te jagen. Volgens Ragaert leeft onder het grote publiek een overwegend negatieve perceptie van (plastic) verpakkingen, namelijk die van: 'afval'. "Terwijl verpakkingen juist een belangrijke functie vervullen bij het voorkomen van voedselafval - iets dat een veel groter probleem vormt dan verpakkingsafval, als je weet dat de helft van alle fruit wereldwijd verloren gaat voor het geconsumeerd kan worden."Hij pleit dan ook, naast meer onderzoek naar het optimaliseren van verpakkingen met behulp van alternatieve materialen, vooral voor het verbeteren van de inzameling, sortering en hergebruik van afval. Hij wees op de invoering van de nieuwe 'Blauwe Zak' in België, waarmee alle PMD (plastic, metaal en kartonnen drankverpakkingen) straks worden opgehaald. De voorspellingen luiden dat daarmee 64 procent van alle plastic gerecycleerd zal worden. Met nieuwe technieken valt het vervolgens scheiden van verschillende soorten plastic en de recyclage ervan (bijvoorbeeld met chemische of hitte-gebaseerde methodes) ook zeker nog verder te verbeteren, meent Ragaert."Er zijn geen eenvoudige oplossingen", stelt Bernd Brandt. Hij is adviseur bij het in duurzaam ondernemen gespecialiseerde bureau Denkstatt in Oostenrijk. Begrippen als 'circulaire economie' en 'hernieuwbare grondstoffen' mogen geen doel op zich vormen, evenmin als 'minder verpakkingen of 'vervanging van plastic': "Ze dragen hooguit bij aan de gewenste oplossing." Hij pleit voor een holistische aanpak en een op feiten gebaseerde strategie, waarbij zowel de milieu-impact als de economische effecten van producten en processen tijdens de volledige levensloop worden meegenomen. Ook moeten er meetbare milieudoelstellingen en eco-efficiënte maatregelen worden geformuleerd. Om aan te tonen dat de mate van circulariteit nooit kan dienen als indicatie voor duurzaamheid, geeft hij een voorbeeld: het verpakken van drinkwater in 1.000 glazen literflessen scoort, vanwege het hoge recyclagepercentage van 80 procent, hoog langs de circulaire meetlat in vergelijking met 1.000 PET-flessen met slechts 40 procent recyclage. Maar als er wordt gekeken naar het benodigde energieverbruik (en de daarmee gepaard gaande uitstoot van broeikasgassen), dan blijkt dat voor glas ruim driemaal hoger te liggen.Net als Ragaert wijst ook Brandt er op dat de voordelen die verpakkingen brengen bij het voorkomen van voedselafval wel eens op kunnen wegen tegen de gehoopte milieuwinst bij het tegengaan van verpakkingen. Hij presenteerde onderzoekscijfers waaruit blijkt dat een betere verpakking er toe kan leiden dat er in winkels en supermarkten aanzienlijk minder voedsel moet worden weggegooid. Door bijvoorbeeld een sirloin steak in vacuüm plastic te verpakken in plaats van in een kunststof bakje, ging de houdbaarheid van 6 naar 16 dagen. De hoeveelheid weggegooid vlees nam daardoor met 75 procent af (van voorheen 12 procent naar nu nog 3 procent). Als dan naar de complete CO2-voetafdruk wordt gekeken, dan is het voordeel van minder voedselafval 10 maal groter dan de totale impact die de verpakking veroorzaakt. Soortgelijke testen voor bijvoorbeeld kaas en komkommer leveren vergelijkbare resultaten op. Reden voor Brandt om bij alle maatregelen en wetten op het gebied van plastic toch vooral ook de mogelijk nadelige effecten ten aanzien van voedselhoudbaarheid steeds zwaar mee te laten wegen.Tot slot relativeerde hij de effecten van populaire maatregelen. Als je bijvoorbeeld een jaar lang geen plastic tassen gebruikt, dan is de hoeveelheid CO2-uitstoot die je daarmee reduceert per persoon ongeveer gelijk aan die van 14 kilometer autorijden. En het kopen van water in hervulbare PET-flessen in plaats van eenmalige PET-flessen helpt in CO2-uitstoot ook slechts beperkt, namelijk het equivalent van 38 autokilometers.Zijn voorbeelden en getallen konden onder het publiek op instemmende reacties rekenen: "Dit soort getallen zouden veel vaker ook de pers moeten halen." Welnu, bij deze dan - al staat te bezien welk effect dat nog sorteert. Ania Krolak van Smithers Pira had het aan het begin van de dag immers al gezegd: de wensen en het veranderend gedrag van de consument bepalen in belangrijke mate de trend. En de 16-jarige Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg loopt voorop.